Español |
Otomí |
ciclón | bünthi |
ciego | doda, xada, uëdo |
cielo | mahets’i, hets’i |
cien | n’a nthebe |
cien mil | n’a nthebe m’o |
ciénega | pethe |
ciento | n’a nthebe |
ciérrale | koti |
ciertamente | nkjapü |
ciervo | fanthö |
cigarra | gintsy’o |
cigarro | y’üi |
cilantro | ts’abadu |
cima | ndänts’i, ñänthö |
cimiento | füti |
cinco | küt’a |
cinco animales | küt’a ya mbon’i |
cinco mil | kut’a m’o |
cincuenta | yo r’ate ma r’ët’a |
cincuenta mil | yo r’ate ma r’ët’a m’o |
cintura | hñüti |
cinturón | ngüt’i |
circular | tsant’i |
círculo | tsant’i |
cita | zohni |
citar | zohni |
ciudad | hnini |
ciudad alegre | hnini mpoho |
ciudad grande | dähni |
ciudad de Aguascalientes | Huaxk’anda |
ciudad de Campeche | Kampeche |
ciudad de Chihuahua | Chihuahua |
ciudad de Colima | Kolma |
ciudad de Durango | Durango |
ciudad de Guanajuato | Ndänuë |
ciudad de México (DF) | M’onda |
ciudad de Oaxaca | Uaxaka |
ciudad de Puebla | Ndema |
ciudad de Querétaro | Ndämxei |
ciudad de San Luís Potosí | Nmiñ’u |
ciudad de Tlaxcala | Ndoxei |
ciudad de Zacatecas | Zakateka |
claridad | hyats’i |
clavado | fo |
clavar | b’üm’i, fotsi |
clavel | r’onzü |
chima frío | zötsë |
clítoris | düt’i |
cloaca | däxy’o |
coa | t’sämi |
Coahuila | Koahuila |
cobertizo de animales | b’öngi |
cobija | däxo, thuxo |
cobijar | hets’e, pant’i |
cocer | tä |
cocer (en fuego) | fat’i, höts’e |
cocerse | dä |
cochambre | bost’i, hyaki |
cochambroso | bost’i |
coche | böjä |
cochino | ts’üdi |
cocido | dä, xodä |
cocina | küni |
cocinar | xuni |
cochambre | hügi |
cochinilla | tsäjua |
cocodrilo | dätsathi |
codo | yüni |
codorniz | tsatsa |
coger | b’ët’i |
coger (follar) | tëxi |
cohete | nzafi |
cohetón | nzafi |
cojear | k’ünts’i |
cojín | nthuhñä |
cojo | doua, doxni, nkumi |
cola | tsü |
coladera | m’ats’i |
colador | m’ats’i |
colar | fats’i |
colchón | fidi |
colectar | küts’i |
cólera | kuë |
colérico | böka |
colgado | züdi |
colgar | tsüti |
colgar (en el cuello) | töde |
colgarse | nzüdi |
colibrí | gätü |
coliche | dët’i |
coliflor | dönxi |
Colima | Kolma |
collar | thebe |
colocar | et’i, huts’i, ja |
colocar adentro | juitsi |
colocar encima | y’üts’i |
Colón | Hospada (lugar donde abundan los zopilotes o auras) |
colon | däxfo, xefo |
color | kühü |
colorado | thëni |
columna | b’ando |
columna vertebral | ñuxtha |
columpiar | pëmbo |
columpiarse | mpëmbo |
columpio | mpëmbo, nzönza |
comadre | maraku, mane |
comal | doy’o |
comenzado | b’üti |
comenzar | füdi |
comer | ñuni, tsi |
comer huevos | tsimdon’i |
comer tunas (higos chumbos) | tsija |
comerciante | duki, ma |
comezón | nxähi |
comida | hñuni, ntsi |
comida rápida | ëgi |
como | ngu, hangu, känai |
como quiera | haraza |
cómo | hanja, ¿ha? |
¡cómo es posible! | ¡hage! |
¿cómo no? | ¿hadihina? |
compadecer | hueki |
compadre | mbane |
compañero | y’ob’e, ñogui |
competencia | ntähä |
competir | ntähä, ntsa |
completar | tat’i, zöte |
completo | gatho, maxöge |
complicado | hñe’i |
compra | ndai, thai |
comprador | dai |
comprador de chiles (ajíes) | dam’i |
comprador de fruta | düza |
comprador de lana | dangxi’yo |
comprador de magueyes (agaves) | dan’uada |
comprador de pan | dahme |
comprador de pulque | dansei |
comprador de tierras | dämhai |
comprador de tortillas | dahme |
comprar | dai, döngo |
comprimir | dü’ti |
comulgar | ts’inijkä |
comunidad | hnini |
comunión | ts’inijkä |
con | ko |
concebir | ñ’ü, füdi |
concubina | b’ëhña, müthojogui |
concuño | miki |
condena | nthösthai |
conducir | ët’i |
conectar | tëtsi |
conejillo | t’üjua |
conejo | jua, b’anjua |
conejo enano | dojua |
confesar | njuäni |
confesarse | njuäni |
confianza | humüi |
confiar | kamfri |
conflicto | nt’etsate, tuhni |
confundirse | hño |
conocer | pädi |
conocimiento | mfädi |
concejero | ütate, y’oñ’u |
concejo | nt’üdi, ts’ofo, mbenat’i |
congelar | käni |
congelarse | fëni |
congregarse | fa’tsi |
conocimiento | fado |
conocido | dä |
consejero | fado |
consentir | hopi |
conservar | pëtsi |
consolar | hot’i |
consonante | nt’ohni |
construir | hoki |
consuegra | söhni |
consuegro | söhni, tsëni |
consuelo | nhot’i |
consumirse | xa |
contagiar | teste |
contagiarse | höste |
contagio | teste |
contaminación | ts’oni |
contaminar | ts’oni |
contar | ts’oni me’ede |
contener | ku, tu |
contener dentro | kä |
contener líquidos | po |
contento | ehya |
contestar | thädi |
contrabajo | b’ixt’änt’oti |
contratar | zohni |
convenio | kohi |
conversar | ñä |
convidar | xëpi |
convulsión | ndusëhë |
copal | githoni |
copia | k’oi |
copiar | k’otsi |
copular | tëxi |
coraje | kuë |
corazón | müi, ndäte |
corazón (de agave o maguey) | ximbo |
corazón (de caña o zacate) | xibo |
corcel negro | b’odo |
cordero | dürrü |
corral | b’oni |
corral de ovejas | nguñ’o |
correa | nthästhi, xifani |
correcaminos | pü |
correr | kui, tihi |
correr (a alguíen) | gui |
corretear (personas o animales) | kute |
corrida | nt’ët’i |
corrida de toros | nt’endro |
corriente (de agua) | nzöthe |
cortada | nthëki |
cortador | dü, düki |
cortador de chile | dü’mi |
cortador de fríjol | düjü |
cortador de leña | dütiza |
cortador de tomates | dümxi |
cortante | heki, hët’i |
cortar | hëki, hëmi, hëtsi, hët’i |
cortar agaves | hëts’i |
cortar árboles | tsëki |
cortar con hacha o sierra (podar) | tsëni |
cortar fruta | tüki |
cortar magueyes | hëts’i |
cortar mazorcas de maíz | thoki |
cortar nopales | hëst’ä |
cortar pelo | äxni, hë’ts’i |
cortar (tunas o higos) | oki |
cortarse | gëni |
corte | nthëni |
corteza | xiza |
corto | nts’iki, he’mari |
cosa esponjosa | jotho |
cosa grande | nxidi |
cosecha | hmihi |
cosecha | b’ot’i, xofo |
cosechar | xofo |
coser ropa | u’ëti |
coser zapato | ñhäxi |
cosquillas | künts’i |
costado | hyo |
costal | r’öza |
costal de ixtle | r’özanthähi |
costilla | böts’e |
costumbre | müi |
costura | t’ëdi |
coxis | y’oxji |
coyote | miñ’o (canis latrans) |
cráneo | doxmo |
crecer | te |
creciente | nzöthe |
crecimiento | bate |
crédito | mitite |
creencia | jamfri |
creer | kamfri |
creo que | pöde |
creo que si | kueha |
cresta (de ave) | zünde |
creyente | gamfri |
cresta de ave | zünde |
criada (sirvienta) | guni |
criado | b’ëgo |
criar | tede |
criatura | bätsi |
criminal | zadu |
cristalización | kanditeze |
cristo | zimäkandä |
crucificar | pont’i |
crudo | ñ’ä, ñ’äthä |
crujido | fe |
crujír | fe |
cruz | pont’i |
cruzar | pont’i |
cruzar (animales o gente) | pont’i |
cruzar (marcar) | r’ani |
cruzar (puentes o caminos) | r’ats’i |
cuaderno | hëm’i |
cualquier | hängutho |
cualquiera | hängutho |
cuando | ham’ü |
cuándo | ham’ü |
cuánto | hangü |
cuantos | di hangü |
cuarenta | yo r’ate |
cuaresma | behe |
cuarteado | xöfete |
cuartear | föst’e, temí, xöke |
cuartearse | föst’e, xöge |
cuartillo (medida) | huada |
cuarto | n’a kuarta |
cuate (gemelo) | go |
cuatro | goho |
cubrir | kom’i |
cubrirse | hete |
cubrirse la cabeza | füm’i |
cucaracha | tsihme |
cuchara | nt’anza, nt’atsi, ñonhua |
cucharilla (agave pequeño) | bohai |
cuchillo | bühua, huëi |
cuello | yüga |
cuenta | uënda, mëde |
cuento | b’ede, ñuhu |
cuerda | ndähi |
cuerda gruesa | dänthi |
cuerno | ndäni |
cueritos de cerdo (comida) | hmängi |
cuero | xifri, nts’üti |
cuero (salea) | xifani |
cuero (para líquidos) | bota |
cuerpo | nge |
cuervo | ka |
cuestión | nt’ani |
cuestionar | ñ’ani |
cueva | hñä, öti |
cuidado | thämfri |
cuidador de animales | sumbon’i |
cuidar | jamasu, su, jandi |
cuidar cosas | födi |
cuidar ganado | fagi |
cuidarse | nsu, thämfri |
culebra | k’eña |
culebra pequeña | uäk’ia |
culo | damfo, xiji |
culpa | nthösthai, ts’oki |
culpar | pëts’i |
cumbre | ñänthö, ndänts’i |
cumplir | gänts’i |
cumplirse | tat’a |
cuna | nt’o |
cuna rústica | b’afi |
cuñada (del hombre) | b’ëpo |
cuñada (de la mujer) | mudu |
cuñado (del hombre) | mo |
cuñado (de la mujer) | ko |
cura | nt’öthe |
cura (sacerdote) | majkä |
curación | nt’öthe |
curación con humo | nthant’i |
curar | öthe, yöthe |
curar (mal de ojo) | hamt’i |
curarse | ñ’öthe |
curva | b’ahni |
custodia | su |
custodiar | su |